Rosen Jan (1854–1936), malarz. Ur. 16 X w Warszawie, był synem bankiera Szymona Leopolda (1817–1880), który w r. 1850 przeszedł na wyznanie luterańskie, i Amalii Józefy (1824–1902), córki Leopolda Leo (zob.).
W obawie przed niepokojami politycznymi poprzedzającymi wybuch powstania styczniowego Rosenowie opuścili Warszawę i po krótkim pobycie we Wrocławiu spędzili l. 1862–3 w Dreźnie, gdzie R. kształcił się u polskiego rytownika Henryka Redlicha. Do Warszawy rodzina powróciła w r. 1864. R. uczęszczał początkowo do czteroklasowego gimnazjum na rogu Leszna i Rymarskiej, a następnie do gimnazjum na Nowolipkach. Był utalentowanym karykaturzystą, a rysując zabawne i uderzająco podobne karykatury kolegów i nauczycieli nieraz popadał w konflikty z władzami szkolnymi. W tych latach nie miał wiele czasu na naukę rysunku, więc tylko w niedziele mógł pobierać lekcje u Franciszka Kostrzewskiego. Po zdaniu matury w r. 1872 podjął studia malarskie w akademii monachijskiej, której tradycyjne i monotonne metody nauczania nie dawały mu satysfakcji. Najlepiej wspominał artysta nawiązane w Monachium przyjaźnie z innymi młodymi polskimi malarzami. Brał żywy udział w życiu studenckim, a będąc również uzdolnionym muzycznie organizował chóry i koncerty oraz współuczestniczył z Henrykiem Piątkowskim w wydawaniu studenckiego pisma „Kolega”. W r. 1875 rozpoczął studia w paryskiej Ècole-des-Beaux-Arts. Studiował m. in. u K. Lehmana, później J. Gerôme’a, uczęszczał na wykłady H. Taine’a. W okresie studiów paryskich zaprzyjaźnił się serdecznie z E. Detaille’em, który wywarł znaczny wpływ na jego sztukę.
Przebywając we Francji zadebiutował R. w warszawskim Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) wystawiając tam w r. 1875 obraz olejny Jeździec, a w r. n. pięć niewielkich obrazków: Niespodziewany wystrzał, Przy ognisku, Z pagórka, Pod lasem i W słońcu. Odtąd stale, z niewielkimi tylko przerwami – uczestniczył w wystawach TZSP eksponując zazwyczaj niewielkiego formatu akwarele lub olejne sceny z polowań, historyczne i wojskowe. W czasie studiów uprawiał też R. ilustratorstwo znane dziś tylko z odbitek drzeworytniczych w „Kłosach” z l. 1876–8 obrazujące życie Paryża jak np.: Bulwar Montmartre, Przed Giełdą, Budki na bulwarach i in. Z tego samego okresu pochodzą rysunki przedstawiające prace przy organizacji wystaw artystycznych jak np. Zwożenie obrazów do gmachu wystawy, Zapisywanie obrazów, Werniksowanie, Wystawa rzeźb, Wystawa obrazów, Wejście na wystawę. W r. 1877 zadebiutował artysta w Paryżu większym obrazem Pasek wypędzający Szwabów z zajazdu na Pomorzu oraz Przy ognisku. W r. n. wystawił w Paryżu Polowanie z chartami na zające i Chorąży pancerny, a w r. 1879 Polowanie w Chantilly.
Po czterech latach studiów paryskich R. wrócił w r. 1879 do Warszawy i rozpoczął malowanie portretów warszawskich osobistości. W dalszym też ciągu dostarczał ilustracje dla tygodników, w których często zamieszczał reprodukcje własnych obrazów wojskowo-historycznych oraz sceny z „Trylogii” Henryka Sienkiewicza. Jesienią t. r. udał się do Krakowa. Uczestniczył tam w uroczystościach ku czci Józefa Ignacego Kraszewskiego, które zgromadziły Polaków z trzech zaborów. Pobyt w Krakowie zaowocował w twórczości artysty tematyką patriotyczną. Powstał wtedy obraz Powstańcy z 1863 oraz narodził się pomysł większej kompozycji Błogosławieństwo oddziału, która została ukończona w r. 1880 i ofiarowana do Muzeum w Sukiennicach. Wystawiał w tym czasie nadal w Zachęcie w r. 1879 i corocznie w l. 1883–94 (m. in. w r. 1888 akwarelowy Portret ojca), wielokrotnie pokazywał swe prace w Salonie Aleksandra Krywulta w Warszawie: 1881 (Portret śpiewaczki pani Rosen i Portret), 1884, 1889 (wspólnie z Janem Owidzkim i Józefem Ryszkiewiczem w wystawie «Kalejdoskop Warszawy»), 1890, 1893, 1896, 1897 i 1900 (w spisach figuruje jako Rosen bez imienia, przypuszczalnie chodzi o R-a, gdyż była to wystawa Sienkiewiczowska). Poza Warszawą wystawiał w r. 1880 i 1890 w krakowskim Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP). W r. 1881 R. udał się na Litwę zaproszony przez Augusta Potockiego, właściciela dóbr w Horodnie, później zwiedziwszy Kijów i Krzemieniec zatrzymał się w Zahajcach u Eustachego Potockiego. Powstały wtedy liczne obrazy, m. in. gwasz przedstawiający czwórkę koni bałagulskich (nabyty później od Potockiego przez namiestnika T. F. Berga). W t. r. artysta udał się na zaproszenie Augusta Potockiego do Jabłonny, gdzie namalował obraz przedstawiający klacz nagrodzoną na wyścigach jesiennych, a także liczne gwasze z wizerunkami koni ze stadniny Potockich. W r. 1882 artysta wyjechał do Włoch. W Rzymie poznał Piusa Welońskiego i Henryka Siemiradzkiego. W czasie tej podróży powstały kompozycje o tematyce historyczno-batalistycznej (wystawione w TZSP w r. 1884, m. in. Pobudka).
W r. 1885 R. zamieszkał w Monachium. Z tego okresu pochodzi wiele jego obrazów m. in. znana Rewia na placu Saskim przed w. ks. Konstantym w r. 1824. Do Rewii artysta przeprowadził niezwykle staranne studia nad umundurowaniem i uzbrojeniem. Była to dużych rozmiarów kompozycja (206 x 201 cm), która została ukończona w r. 1888. Do poszczególnych scen pozowali artyście koledzy malarze. Obraz ten, po wystawieniu w Monachium, został wysłany w r. 1889 do Warszawy i wystawiony w lokalu Zachęty na specjalnej wystawie, później eksponowany był na wystawie paryskiej w r. 1890, a następnie w Poznaniu, Lwowie i Krakowie (w r. 1891 zakupiony został przez cara Aleksandra III do pałacu w Skierniewicach, później znalazł się w Rosji. Został sprowadzony do kraju w r. 1923 i po konserwacji pokazany w t. r. w TZSP a następnie w wielkiej sali Najwyższej Rady Wojennej, w r. n. jeszcze raz na wystawie w Zachęcie. Obraz ten był wielokrotnie reprodukowany. Spłonął we wrześniu 1939). W r. 1891 R. ukończył jeden ze swych bardziej znanych obrazów Bitwa pod Stoczkiem, który został – ze względu na temat – ofiarowany do Muzeum w Rapperswilu (obecnie znajduje się w Muzeum Wojska w Warszawie). W t. r. car Aleksander III wezwał R-a do Petersburga, zamawiając u niego kilka obrazów o tematyce historyczno-batalistycznej. Do obrazu Bitwa pod Novi (1892) R. przeprowadził drobiazgowe studia w muzeum wojskowym w twierdzy Pietropawłowskiej. W r. 1893 R. został mianowany honorowym członkiem petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych. W t. r. wyjechał do Monachium, gdzie pracował nad zamówionym przez cara obrazem Zwycięstwo Suworowa nad Turkami pod Rymnikiem. Tamże wszedł do komitetu artystów polskich na międzynarodowej wystawie sztuki w Glas-Palast. Wśród szczególnie popularnych w tych latach prac R-a należy wymienić akwarelę Napoleon w Smorgoniach – scenę pożegnania Napoleona z Wielką Armią w czasie odwrotu spod Moskwy. Akwarela ta znana w Petersburgu pod nazwą Z pogromu została zakupiona przez następcę tronu (późniejszego cara Mikołaja II) w r. 1893. W t. r. artysta, będąc przejazdem w Warszawie, zamieścił w „Tygodniku Ilustrowanym” rysunek Zabawa na Nowym Tatersalu. W r. 1895 powstał monumentalny Portret konny cara Aleksandra III (ofiarowany później Cercle Militaire de l’Armée de Terres et de Mers w Paryżu). W t. r. zorganizowawszy dział francuski na międzynarodowej wystawie w Glas-Palast artysta przeniósł się wraz z rodziną do Paryża. W tych latach powstała druga, olejna tym razem, wersja obrazu Napoleon w Smorgoniach (wystawiona w r. 1896 na międzynarodowej wystawie w Berlinie). Następnie R. udał się przez Warszawę do Petersburga. Tam na wystawie w Akademii był właśnie eksponowany jego obraz Napoleon rankiem pod Waterloo.
R. nadal pokazywał w TZSP w Warszawie wiele swych obrazów o tematyce historyczno-wojskowej związanej z wojnami napoleońskimi i legionami Jana Henryka Dąbrowskiego: w r. 1897 (obraz w formie wachlarza pt. Przejście armii francuskiej przez górę św. Bernarda), 1899, 1901 (Cześć rannym, Gwardia honorowa, Przegląd sztandarów), 1902, 1903, 1908, 1909, 1909/10, 1911, 1911/12 (Generał Jan H. Dąbrowski, Jenerał Józef Dwernicki), 1913, 1913/14 (Napoleon, tryptyk). W r. 1900 współpracował przy organizacji rosyjskiego działu sztuki na międzynarodowej wystawie w Paryżu. Trwały kontakty artysty z dworem petersburskim. R. wiele wystawiał w Petersburgu, na wystawie w r. 1900 cesarzowa Maria Teodorowna zakupiła obrazy R-a, zaś Mikołaj II zamówił u niego obraz przedstawiający wielką rewię wojskową w Bétheny kołoReims, urządzoną z okazji pobytu cara we Francji w r. 1901. Artysta niezwykle starannie przeprowadził studia portretowe osobistości biorących udział w rewii, w tym również prezydenta republiki francuskiej. Niedługo po tym w. ks. Aleksy zamówił u R-a trzy obrazy przedstawiające sceny z pobytu gwardyjskich marynarzy w Paryżu w r. 1814. W r. 1900 R. brał udział w Wystawie Powszechnej w Paryżu i otrzymał za swe prace brązowy medal. W r. 1903 odbył interesującą i inspirującą artystycznie podróż do polskich majątków na Podolu, co zaowocowało w jego twórczości dużą ilością obrazów i studiów, głównie koni. W r. 1905 R. snuł projekty zaproponowania rządowi rosyjskiemu wykonania wspólnie z Wojciechem Kossakiem panoramy «Oblężenie Portu Artura». Kossak zapalił się do pomysłu i w liście do żony pisał o R-ie: «do tej panoramy jest on doskonały jako Hofmaler i profesor Akademii, a przy tym mądry Żyd do interesu, a przy tym, jak wiesz, z kośćmi poczciwy człowiek…»; projekt nie doszedł jednak do skutku. W r. 1907 odbył artysta dłuższą podróż morską wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego, a później drugą podróż obejmującą Europę Północną i Skandynawię.
Ok. r. 1912 R. zamieszkał w Lozannie. W t. r. uczestniczył w lwowskiej wystawie poświęconej powstaniu 1863 r. Nadal otrzymywał zamówienia z dworu rosyjskiego, m. in. na obraz Epizod z bitwy pod Lipskiem. W r. 1913 R. udał się ponownie do Petersburga w celu omówienia szczegółów wcześniej zamówionego obrazu Atak Pawłogrodców pod Craonne. Był to chyba ostatni kontakt artysty z dworem w Petersburgu. Jeszcze t. r. otrzymał (w Lozannie) rosyjski Order Św. Anny. W czasie pierwszej wojny światowej mieszkał R. nadal w Lozannie. Powstały wówczas m. in. obrazy: Podróżna kareta, Wywiad kirasjerów i Postój huzarów w lesie. W r. 1921 artysta powrócił na kilka lat do kraju i w końcu t. r. zorganizowana została w Warszawie jego wielka (obejmująca 90 obrazów) wystawa z okazji 50-lecia działalności artystycznej. Otwarcia wystawy dokonał Naczelnik Państwa Józef Piłsudski.
W r. 1924 zamieszkał R. w Viareggio, a w r. 1926 we Florencji. W dalszym ciągu uprawiał malarstwo historyczno-wojskowe. W r. 1927 zrezygnował z dalszego pobytu we Włoszech i wraz z żoną zamieszkał we Lwowie, gdzie jego syn Jan Henryk ozdabiał właśnie freskami wnętrza zabytkowej katedry ormiańskiej. Mimo podeszłego wieku R. uczestniczył ciągle w wystawach obrazów, m. in. w r. 1928. Później najważniejszą jego wystawą była zorganizowana w Zachęcie w r. 1932 z okazji 60-lecia pracy twórczej; obejmowała ona 83 obrazy. W roku otwarcia ekspozycji R. został honorowym członkiem TZSP. R. był malarzem współcześnie bardzo znanym i cenionym. Był zawsze znakomitym rysownikiem, natomiast nie był kolorystą i z tego zdawał sobie sprawę stosując niemal zawsze w swych obrazach kolor lokalny. W związku z uprawianym rodzajem malarstwa był kolekcjonerem militariów i pamiątek historycznych, posiadał w swej pracowni niezwykle bogaty ich zbiór. Artysta do śmierci mieszkał we Lwowie. Zmarł nagle, w czasie krótkiego pobytu w Warszawie dn. 8 X 1936. Pochowany został na warszawskim cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim francuskiej Legii Honorowej (1902), a także Orderem Polonia Restituta (1932).
R. był żonaty (od r. 1890) z Wandą z domu Hantke. Z tego małżeństwa miał syna Jana Henryka (zob.) i córki: Marię (ur. 1894), żonę dyplomaty Jana Wszelakiego, i Zofię (ur. 1897), rzeźbiarkę, autorkę m. in. dwóch płaskorzeźb w drewnie „Św. Rodzina” i „Madonna” dla szkoły wojskowej w Anaheim w USA.
Po śmierci artysty jego obrazy były jeszcze wielokrotnie wystawiane w warszawskiej Zachęcie, Instytucie Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie i in. galeriach i muzeach polskich.
Ponieważ R. znaczną część życia mieszkał i tworzył za granicą i jego prace znajdowały się w zbiorach prywatnych we Francji, Niemczech, czy Rosji trudne jest prześledzenie całej jego spuścizny artystycznej. Wiele dzieł zgromadzonych w Polsce uległo zniszczeniu w czasie drugiej wojny światowej. Obecnie obrazy R-a znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie: Konkurs pojazdów na pl. Ujazdowskim (1881), Amazonka (1882), Koń w stajni (1882), Epizod z bitwy pod Reims w 1814 (1900), Przegląd oddziału kirasjerów przez Napoleona (1913), w Muzeum Narodowym w Krakowie: Powstańcy z 1863 r. (1880), w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie: Bitwa pod Stoczkiem (1890), w Muzeum Kujawskim we Włocławku: Olszynka Grochowska (1883). Akwarele i rysunki są w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie: Przegląd wojsk na Polu Mokotowskim (akwarela, 1886) oraz Strzelcy konni (gwasz, 1909), w Muzeum Historycznym m. st. Warszawy Dwaj jeźdźcy (akwarela, 1875), w Muzeum Narodowym w Poznaniu Dojeżdżacz z koniem (piórko, 1878).
Rosen J. H., „Pokłon pasterzy” (R. sportretowany jako Św. Józef), „Ostatnia Wieczerza” (freski w katedrze ormiańskiej we Lwowie, tu R. jako jeden z apostołów); Fot. portretu R-a w: „Tyg. Illustr.” 1893 nr 201 s. 297; Kraszewska O., Karykatura Jana Rosena z magnifiką, reprod. w: Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; W. Enc. Powsz. (PWN); Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme-Becker, Lexikon d. Künstler; Reychman K., Szkice genealogiczne, S. I, W. 1936; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., Husarski W., Jan Rosen, „Tyg. Ilustr.” 1924 nr 26 s. 429; Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, Kr. 1929; [Krzywoszewski S.] S. K., Z pracowni malarskich: U Jana Rosena, „Życie i Sztuka” 1901 nr 18 s. 201–2; Mieses, Polacy pochodzenia żydowskiego; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914 (tu w indeksie mylnie jako Jan Henryk); toż za l. 1915–39; Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Szulc E., Akta stanu cywilnego oraz napisy nagrobkowe na obu ewangelickich cmentarzach warszawskich..., „Biul. Hist. Sztuki” 1979 s. 212; Wankie W., Jan Rosen. Sylwetka, „Tyg. Illustr.” 1893 nr 19 s. 297–8; tenże, Jan Rosen, tamże 1922 nr 16 s. 244; – Kossak W., Wspomnienia, W. 1971; Rosen J., Wspomnienia (1860–1925), Spisała Anna Leo, W. 1933; Wojciech Kossak. Listy do żony i przyjaciół, Wybór, oprac. K. Olszański, Kr. 1984; – B. IS Uniw. Warsz.: Rożkiewicz S., Malarz Jan Rosen (1854–1936), (mszp. pracy mgr. z r. 1980); IS PAN: Mater. Słownika Artystów Pol.
Maria Zakrzewska